Δευτέρα 25 Μαρτίου 2013

Οι τόσο κοντινές αλλά και τόσο άγνωστες τοποθεσίες μας

Η ΣΦΗΤΤΙΑ ΟΔΟΣ και ΤΟ ΠΗΓΑΔΙ ΤΗΣ ΝΤΟΥΚΑΣ

ΜΕΡΟΣ Α’

Εκεί που περπάτησε ο στρατός των Παλλαντιδών

Γράφει ο Γιάννης Πρόφης (*)

Ένας παλαιός ορεινός, αλλά ξεχασμένος τώρα δρόμος, που οδηγούσε από το Κορωπί στην Αθήνα, ήταν αυτός που περνούσε από το διάσελο της Ντούκας, μεταξύ των υψωμάτων Προφήτης Ηλίας και Μαυροβούνι του Υμηττού. Τον δρόμο αυτό αρκετοί ηλικιωμένοι σήμερα Κορωπιώτες τον θυμούνται με νοσταλγία, αφού πολλές φορές τον είχαν διαβεί πηγαίνοντας στην Αθήνα, στη Γλυφάδα και σε άλλα σημεία του λεκανοπεδίου. Τον χρησιμοποιούσαν μέχρι περίπου το 1950 για να μεταφέρουν με τα γαϊδουράκια τους διάφορα είδη λαχανικών, σταφύλια, σανό, στάχτη  και άλλα είδη που τα πουλούσαν στην Αθήνα και στους άλλους οικισμούς. Τον χρησιμοποιούσαν επίσης και οι Κορωπιώτες φοιτητές του 19^ου αι. για να πήγαιναν στο Γυμνάσιο ή το Πανεπιστήμιο της Αθήνας και να επέστρεφαν στο χωριό τους, καθώς και όσοι ήθελαν να πάνε στο Μπραχάμι (Άγ. Δημήτριο), λόγω των πολλών συγγενικών δεσμών με τους εκεί κατοίκους.

Πρόκειται για την αρχαιότατη Σφηττία Οδό, για την οποία γίνεται αναφορά από τον Πλούταρχο (Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς, § 13). Σύμφωνα με τη διήγηση, ο μετά τον Κέκροπα βασιλιάς της Αθήνας Πάλλας, μαζί με τους 50 γιους του («Παλλαντίδες») και άλλους στρατιώτες, βάδισαν προς την Αθήνα εναντίον του Θησέα, κάνοντας την εξής κυκλωτική κίνηση: Άλλοι βάδισαν μέσω του δήμου Σφηττού, από το διάσελο του Υμηττού, και άλλοι από τον Γαργηττό, δηλ. τον σημερινό Σταυρό της Αγίας Παρασκευής.  Το σχετικό απόσπασμα του Πλούταρχου σε μετάφραση έχει ως εξής:

«Διαιρεθέντες λοιπόν (οι Παλλαντίδες) σε δύο τμήματα, άλλοι βάδιζαν φανερά

κατά της πόλεως με τον πατέρα τους από το μέρος του Σφηττού, οι δε άλλοι

κρύφτηκαν στο Γαργηττό και έστησαν ενέδρα για να επιτεθούν και από τα δύο

μέρη στους αντιπάλους τους».

Πέρασε δηλ. το ένα τμήμα από την τότε σφηττία οδό («Σφηττόθεν»), που οδηγούσε στην Αθήνα μέσω του σημερινού διάσελου της Ντούκας.

Τι λένε οι αρχαιολόγοι

Η σφηττία οδός, κατά τον αρχαιολόγο Γ. Σταϊνχάουερ, άρχιζε από την πύλη του Ολυμπείου της Αθήνας και κατέληγε στον Θορικό της Λαυρεωτικής. Ο δήμος Σφηττού βρισκόταν στο μέσο της διαδρομής από Αθήνα έως την Κερατέα, αφού μαρμάρινη στήλη που βρέθηκε κοντά στον Σφηττό και φυλάσσεται στο Μουσείο της Βραυρώνας, φέρει την εξής επιγραφή: «εν μέσω Κεφαλής και άστεως αγλαός Ερμής».

Κατά μήκος της οδού, από την πλευρά του Κορωπίου, υπήρχαν κατά διαστήματα και πολλά πηγάδια, που σώζονται μέχρι σήμερα, όπως το πηγάδι του Κουβαρά, το πηγάδι της Φουβάγιας, της πλατείας Γκίνη Βέρδη, της Ρδόκιας κ.λ.π. Η οδός ασφαλώς περνούσε μέσα από τον μεσαιωνικό οικισμό του Κουρσαλά, μπροστά από το ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου Κορωπίου (περίπου σημερινή οδός Βασ. Όλγας).

Για την σφηττία οδό καθώς και για άλλους αρχαίους δρόμους της Αττικής έχουν ασχοληθεί οι αρχαιολόγοι Όλγα Κακαβογιάννη, Γιώργος Σταϊνχάουερ κ.α. (βλ. Αττικής Οδοί, επιμέλεια Μ. Κορρές, εκδ. οίκος Μέλισσα, σ. 57 – 61, 188 – 1190). Στην ίδια οδό αναφέρεται και ο Σταύρος Κ. Παπανικολάου στο βιβλίο του Το Κοροπί (1947), σ. 9.

Ο δήμος Σφηττού

Σύμφωνα με της αρχαιολόγους, ο δήμος Σφηττού, από της αρχαιότερους της Αττικής και αρκετά μεγάλος σε πληθυσμό, βρισκόταν πολύ κοντά στο σημερινό Κορωπί, όπου τώρα η τοποθεσία Φουβάγια και το εξωκλήσι του αγίου Αθανασίου. Η πόλη, που συχνά αναφέρεται από τον Αριστοφάνη και άλλα αρχαία κείμενα, εξακολουθούσε να υπάρχει, σύμφωνα με την παράδοση, ως οικισμός μέχρι τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας. Έκτοτε εξαφανίστηκε λόγω επιδημίας πανώλους. (Βλ. σχετικά το βιβλίο μου Τοποθεσίες και Τοπωνύμια Κορωπίου, Φουβάγια). Στις νότιες παρυφές της αρχαίας πόλης βρίσκεται ο λόφος του Χριστού (μονή Βηθλεέμ), στην κορυφή του οποίου υπήρχε από της μυκηναϊκούς χρόνους οχυρό, γνωστό ως Σφηττία ακρόπολις.

Η επικοινωνία του Σφηττού με την Αθήνα γινόταν μέσω της  πιο πάνω Σφηττίας Οδού, που όπως είπαμε, ήταν σε χρήση και από τους Κορωπιώτες μέχρι τα μέσα του 20^ου αι.

Η πορεία και η περιγραφή της οδού

Η Σφηττία Οδός, που μάλλον δεν ήταν δρόμος αμαξιτός, αλλά χρησιμοποιείτο για ζώα φόρτου, περνούσε από το διάσελο του ρέματος της Ντούκας (υψόμετρο 454μ.), μεταξύ των ορεινών όγκων του Προφήτη Ηλία και Μαυροβουνίου. Αποτελούσε το συντομότερο δρόμο για να φτάσει κανείς στην Αθήνα. Σήμερα όμως είναι ένα ανώμαλο  κουραστικό μονοπάτι, που η πορεία του διακόπτεται σε αρκετά σημεία, λόγω πυκνών συστάδων θάμνων και μικρών πεύκων που έχουν φυτρώσει εξαιτίας της αχρησίας και της μη συντήρησης της οδού. Αν το μονοπάτι είχε συντηρηθεί και μετά τη δεκαετία του 1930, η πρόσβαση στο διάσελο και η διάβαση της οδού θα ήταν σήμερα ευχερής. Τα σωζόμενα σημεία του μονοπατιού βρίσκονται δεξιά του ρέματος της Ντούκας, σε απόσταση 10 – 20 μ. από το ρέμα, αν και από την αριστερή πλευρά δε λείπουν επίσης  ίχνη αρχαίου μονοπατιού. Πάντως από τη δεξιά πλευρά η ανάβαση είναι συντομότερη και ευκολότερη.

Από το χαμηλότερο σημείο του διάσελου η σφηττία οδός διακλαδιζόταν είτε προς την Τερψιθέα άνω Γλυφάδας είτε προς τον άγιο Γιάννη Καρέα, μέσω του πολύ ορεινού αλλά βατού μονοπατιού, που υπάρχει στην κορυφογραμμή του Υμηττού, πάνω από τη λεγόμενη Λιούτσα του Τρελού. Η πρόσβαση όμως προς την διακλάδωση προς Άγιο Γιάννη Καρέα μπορούσε να γίνει και μέσω του ρέματος του Σέσι, που κακώς οι αρχαιολόγοι ονομάζουν «Ρέμα της Χαλιδούς», λόγω του ότι αναφέρεται (αυθαίρετα) με αυτή την ονομασία σε διάφορους χάρτες.

Ο Σταυρός, η Τρύπια Σπηλιά και η σπηλιά του Νταβέλη

Το πιο πάνω σημείο του αυχένα της Ντούκας, που είναι σχεδόν βραχώδες, αλλά επίπεδο, φέρει και την πολύ μεταγενέστερη ονομασία Σταυρός. Το τοπωνύμιο αυτό δημιουργήθηκε από κάποιο ξύλινο σταυρό, που είχε τοποθετηθεί εκεί και πρέπει να υπήρχε από τις αρχές του 20^ου αι., αφού αναφέρεται από το έτος 1928 (βλ. Ιω. Σαρρή Τα τοπωνύμια της Αττικής, Αθηνά, τ. Μ’, 1928, σ. 152). Η παράδοση αναφέρει ότι ο σταυρός, που σωζόταν τουλάχιστον μέχρι το έτος 2000, είχε τοποθετηθεί στη μνήμη κάποιου μεσογείτη που δολοφονήθηκε εκεί.

Κοντά σ’ αυτή τη θέση, μέχρι τις πλαγιές του Προφήτη Ηλία και Μαυροβουνίου, υπάρχουν 6 σπήλαια και βάραθρα, που έχουν ερευνηθεί από τους σπηλαιολόγους, όπως το μεγάλο βάραθρο (βάθους 115 μ.!), η Τρύπια Σπηλιά, το θαυμάσιο αυτό φυσικό μνημείο  και η λεγόμενη σπηλιά του Νταβέλη. Στην κατηφοριά, μετά το διάσελο, πάνω στο μονοπάτι και κοντά στο σπήλαιο, υπάρχει σκαλισμένη σε βράχο άτεχνη φιγούρα ενός άντρα με φουστανέλα, με την επιγραφή Νταβέλης. Το σχέδιο είναι προφανώς έργο κάποιου βοσκού. Είναι όμως πολύ αμφίβολο αν ο ληστής χρησιμοποίησε το πιο πάνω σπήλαιο ως κατάλυμα, αφού είναι γνωστό ότι είχε ως ορμητήριο την Πεντέλη.

Μετά το τέλος της ορεινής διαδρομής, αρχίζει το ρέμα και το πλατύ και ομαλό μονοπάτι που οδηγεί στην Τερψιθέα Άνω Γλυφάδας (πρώην Σούρμενα). Στο τέλος του μονοπατιού βρίσκεται η μονάδα ΕΤΗΜ (Εργοστάσιο Τηλεπικοινωνιακών Ηλεκτρονικών Μέσων) της πολεμικής Αεροπορίας και μετά απ’ αυτήν η οδός Αγίου Νεκταρίου της Τερψιθέας. Η πρόσβαση στο μονοπάτι από την πλευρά της Τερψιθέας (στο ύψος της εκκλησίας Εισόδια της Θεοτόκου), θα ήταν εύκολη, αν δεν απαγορευόταν από την Αεροπορία.

(θα ακολουθήσει: Το Β’ Μέρος, Το πηγάδι της Ντούκας)

(*) Ο Γιάννης Πρόφης είναι λαογράφος, συγγραφέας και ζωγράφος 

(το φωτογραφικό υλικό ανήκει στον Γιάννη Πρόφη)